فهرست مطالب
چکیده 1
دیباچه 3
مقدمه 5
فصل نخست) حقوق و واقعیت 10
بخش نخست) حقوق و هستی‌شناسی 10
گفتار نخست) هستی‌شناسی 11
گفتار دوم) هستی‌شناسی حقوقی 12
بخش دوم) حقوق و معرفت‌شناسی 14
گفتار نخست) معرفت‌شناسی 14
گفتار دوم) معرفت‌شناسی حقوقی 20
بخش سوم)‌حقوق و واقع‌گرایی 27
گفتار نخست) واقع‌گرایی 28
گفتار دوم) واقع‌گرایی حقوقی 34
فصل دوم) از واقع‌گرایی تا نامگرایی 38
بخش نخست) واقع‌گرایان و نامگرایان 39
گفتار نخست‌) دیدگاهها و ثمره نزاع 40
مبحث نخست) دیدگاههای دو گروه 40
مبحث دوم) ثمره نزاع 42
گفتار دوم) فلاسفه واقع‌گرا و نامگرا 46
مبحث نخست) سقراط، افلاطون و ارسطو 47
مبحث دوم) جان دانز اسکاتوس و ویلیام اوکامی 51
مبحث سوم) توماس هابز و دیوید هیوم 53
مبحث ششم) هانس وایهینگر 59
بخش دوم) مفهوم‌گرایی و نقد دیدگاهها 61
گفتار نخست) مفاهیم حقوقی: بازگشت به بحث واقع‌گرایی و نامگرایی 62
مبحث نخست) نقد واقع‌گرایان 65
مبحث دوم) نقد نامگرایان 69
گفتار دوم) فواید و محدودیتهای مفاهیم حقوقی 72
مبحث نخست) فواید مفاهیم حقوقی 72
مبحث دوم) محدودیتهای مفاهیم حقوقی 73
مبحث نخست) دیدگاههای مکتب مفهوم‌گرا 75
مبحث دوم) تلاشهای هوفلد 75
مبحث سوم) جایگاه فعلی و نقد مکتب مفهوم‌گرا 77
بخش سوم) حقوق آمریکا، اسکاندیناوی و ایران 78
گفتار نخست) حقوق آمریکا 78
مبحث نخست) فلسفه حقوق 79
مبحث دوم) رویه قضایی 87
گفتار دوم) حقوق کشورهای اسکاندیناوی 90
مبحث نخست) واقعیت و مفاهیم حقوق 92
مبحث دوم) ارزش‌شناسی مکتب واقع‌گرایی اسکاندیناوی 97
گفتار سوم) حقوق ایران 103
مبحث نخست) واقع‌گرایی 103
مبحث دوم) نامگرایی 108
فصل سوم) از واقع‌گرایی تا ضد واقع‌گرایی 110
بخش نخست) واقع‌گرایان و ضد واقع‌گرایان 112
گفتار نخست) دیدگاههای دو گروه 112
مبحث نخست) در فلسفه علوم 114
مبحث دوم) در فلسفه اخلاق 119
مبحث سوم) در فلسفه حقوق 121
گفتار دوم) ثمره نزاع و نقد دیدگاهها 125
گفتار سوم) فلاسفه واقع‌گرا 129
مبحث نخست) مایکل مور 129
مبحث سوم) رونالد دورکین: 137
بخش دوم) ‌واقع‌گرایی و ضد واقع‌گرایی: فلسفه کانت 139
گفتار نخست) دیدگاههای کانت 140
گفتار دوم) ثمره دیدگاه کانت 143
گفتار سوم)‌ کانت و انقلاب در معرفت‌شناسی 144
گفتار چهارم) موافقان و مخالفان دیدگاههای کانت 146
بخش سوم) اصول فقه اسلام 147
گفتار نخست) حسن و قبح ذاتی 148
گفتار دوم) تخطئه و تصویب 150
بخش چهارم) واقع‌گرایی، ضد واقع‌گرایی و نامگرایی 152
گفتار نخست) واقع‌گرایی 152
گفتار دوم) نامگرایی 154
گفتار سوم) ضد واقع‌گرایی 154
فصل چهارم ) از واقع‌گرایی تا آرمان‌گرایی 156
بخش نخست )‌ سابقه تقسیم‌بندی و معانی ایده‌آلیزم حقوقی 157
گفتار نخست ) سابقه تقسیم‌بندی 158
گفتار دوم ) معانی ایده‌آلیزم حقوقی 161
بخش دوم ) ریشه‌های فلسفی بحث 164
گفتار نخست ) در فلسفه عمومی 164
گفتار دوم ) در فلسفه حقوق 167
بخش سوم ) مکاتب واقع‌گرا و ارزشگرا 169
گفتار نخست) مکاتب واقعگرا 170
گفتار دوم) مکاتب ارزشگرا 176
- حقوق طبیعی نومدرسی 179
- فلسفه حقوقی لئون دوگی 180
- مکاتب دیگر 180
نتیجه‌گیری: 181

چکیده
اصطلاح «واقع‌گرایی» در فلسفه عام و فلسفه حقوق دارای معانی گوناگون و گاه متعارض است، ‌چندانکه خواننده از معانی متعدد آن به شگفتی می‌آید. برای مثال، مکاتب حقوق طبیعی با تأکید بر حقوق از پیش موجود که با ابزار عقل کشف می‌شود، در زمره مکاتب واقع‌گرا می‌آید و از سوی دیگر، با اعتقاد به آرمان عدالت که راهنمایی حقوق را در دست دارد، مکتبی
ایده‌آلیستی به شمار می‌رود. معنی واقع‌گرایی در مکتب «واقع‌گرایی آمریکایی» نیز تنها با معنی آن در زبان روزمره قرابت دارد و این مکتب را به اعتبار این که قواعد حقوقی از پیش موجود را نفی می‌کند، می‌توان در گروه مکاتب نامگرا آورد. از سویی، باید دانست که مکاتب فکری فلسفه حقوق، در واقع، امتداد مکاتب فلسفی است و به همین دلیل، تشتت و پراکندگی معانی «واقع‌گرایی» از فلسفه عام به فلسفه حقوق نیز کشیده شده است.
در این رساله هدف اعمال اصطلاح فلسفی واقع‌گرایی در زمینه فلسفه حقوق بوده است و تلاش شده تا معانی گوناگون آن تشریح و ابهامی که از این رهگذر پدید می‌آید، زدوده شود.
به همین دلیل است که این رساله به صورت مباحثی شگفت‌انگیز و و در عین حال جالب،
جلوه می‌کند.
رساله حاضر به چهار فصل تقسیم گردیده که از آن میان سه بخش به معانی عمده و مشخص واقع‌گرایی در فلسفه حقوق اختصاص یافته است. فصل نخست و آغازین نیز به مباحث عمده فلسفه عام و فلسفه حقوق همچون هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی می‌پردازد که دانستن آن برای درک مباحث پیچیده‌تر فصول اصلی لازم است.
فصل دوم به مسأله «کلیات» و اختلافات واقع‌گرایان و نامگرایان در دوران قرون وسطی و تأثیر آن بر فلسفه حقوق می‌پردازد. از دیدگاه واقع‌گرایان، کلیات دارای واقعیت عینی و مابازا خارجی در عالم واقع است، در حالی که نامگرایان آن را جز نامهای ساخته ذهن که فاقد هرگونه مابازا در عالم واقع است، ‌نمی‌دانند. نتیجه این اختلاف به طور عمده در مباحث راجع به حقوق طبیعی و اثبات‌گرایی حقوقی پدیدار می‌شود. به همین ترتیب، این بحث در مسایل مربوط به حقوق بشر نیز اهمیت فراوان دارد، چندانکه واقع‌گرایی در تأیید آرمان حقوق بشر نقش اساسی ایفا می‌کند.
در فصل سوم، دیدگاههای واقع‌گرایان و ضد واقع‌گرایان مورد بحث قرار گرفته است. فصل چهارم و آخر نیز به واقع‌گرایی در برابر «ایده‌آلیزم» می‌پردازد. باید دانست که ایده‌آلیزم گاه در معنای «تصورگرایی» و گاهی دیگر در معنای «آرمان‌گرایی» به کار می‌رود. نامگرایی و
ضد واقع‌گرایی در فصلهای دوم و سوم، در حقیقت نوعی ایده‌آلیزم در معنای نخست است. در فصل پایانی نیز ایده‌آلیزم در معنای دوم مد نظر قرار گرفته است.
از ویژگیهای این رساله پرداختن به دیدگاههای نمایندگان هر یک از مکاتب فلسفی است. همچنین سعی شده تا با وفاداری به عنوان رساله، همه‌جا «واقع‌گرایی» هسته اصلی بحث باشد و چنانکه می‌بینیم این واژه در عناوین تمام فصلها تکرار گردیده است.

دیباچه
در کشورهایی که فلسفه حقوق از دروس اجباری دوره های تحصیلی است، بسیاری از دانشجویان تنها به این دلیل به مطالعه این علم می‌پردازند که برای فارغ التحصیلی و جلوگیری از افت معدل لازم است. در کشورما که چنین درسی تقریبا در میان واحد های درسی وجود ندارد، این فایده نیز متصور نیست.
با این همه، مطالعه فلسفه حقوق از جنبه‌های گوناگون سودمند واقع می‌گردد؛ از دیدگاه عملی، مطالعه این علم، باعث افزایش قدرت تحلیل و تفکر انتقادی و خلاق در حقوق می‌شود. از دیدگاه حرفه‌ای نیز فلسفه حقوق به نحوه اندیشه وکلا و دادرسان درباره رفتار و نقش خود در جامعه می‌پردازد. بسیاری نیز صرفنظر از دیگر فواید، مطالعه این علم را فی‌نفسه
و بخودی‌خود لذتبخش می‌دانند.
شوربختانه، با وجود فوایدی که گفته شد، این شاخه از علم بویژه در شکل جدید خود، در کشور ما کمتر مورد توجه قرار داشته است. با این همه، در سالهای اخیر،‌ در دانشکده حقوق دانشگاه تهران و با سفارشها و راهنماییهای جناب آقای دکتر ناصر کاتوزیان این رشته مورد توجه خاص قرارگرفته است. نگاهی گذرا به عناوین رساله‌هایی که در طول این سالها در دانشکده حقوق نگاشته شده است و مقایسه آن با عناوین رساله‌های دیگر دانشکده‌ها این واقعیت را نشان می‌دهد.
در اینجا لازم می‌دانم که از راهنماییهای استاد فرزانه جناب آقای دکتر ناصر کاتوزیان که در تمام دوران نگاشتن این رساله از هیچگونه کمکی دریغ نکردند، تشکر نمایم. اگر این راهنماییها نبود، اکنون این رساله نیز شکل و محتوایی کاملا متفاوت داشت.
همچنین وظیفه خود می‌دانم که از آقای «یس بیاروپ» استاد دانشگاه استکهلم که با فرستادن مقالات خود درباره مکتب واقع‌گرایی اسکاندیناوی و راهنماییهای ارزشمند در یافتن پاسخ
پاره‌ای از مسایل یاریم کرد، سپاسگذاری کنم. از دکتر «مائورو زامبونی» استاد دیگر دانشگاه استکهلم نیز به خاطر زحماتی که در تهیه و ارسال منابع مربوط به مکتب واقع‌گرایی اسکاندیناوی متحمل شدند، تشکر می‌کنم.

مقدمه
شاید کمتر نویسنده‌ای را بتوان یافت که به نوعی ادعای واقع‌گرایی نداشته باشد. وصف «واقع‌گرا» در فلسفه حقوق در معانی گوناگون و گاه متعارض به کار رفته است، چندانکه گاه موجب تحیر و سرگردانی خواننده می‌گردد. از یکسو، مکتب واقع‌گرایی آمریکایی و اسکاندیناوی و همچنین مکاتب اثبات‌گرا را در زمره مکاتب واقع‌گرا می‌آورند و از سوی دیگر، مکتب حقوق طبیعی را نیز با آن همه دیدگاههای متفاوت، در همین گروه جای می‌دهند. همین امر باعث شده تا انجام تحقیق در باب حقوق و واقع‌گرایی با دشواریهای فراوان روبرو شود، چندانکه در همین رساله نیز بیشتر تلاشها صرف جمع‌آوری دیدگاههای متفاوتی شده که گاه تنها عنوان واقع‌گرایی را برسر دارند. همچنین، خواهیم دید که «ایده‌آلیزم» نیز که بطور معمول در برابر واقع‌گرایی به کار می‌رود، دارای معانی متفاوت است.
بررسی علل این پراکندگی از اهمیتی ویژه برخوردار است؛ در واقع، می‌خواهیم بدانیم که چرا این دیدگاههای متفاوت و گاه متعارض تحت عنوانی واحد مورد بحث قرار گرفته است؟ پاسخ این پرسش را می‌توان با مطالعه مباحث راجع به واقع‌گرایی در فلسفه عام، یافت.
مطالعه نظریات فلاسفه بزرگ نشان می‌دهد که مکاتب حقوقی امروز، در واقع،‌ امتداد نظامهای فلسفی است. دانشمند و فیلسوف فرانسوی «پیر دوهم»، در مطالعه ای که به عمل آورده است،‌ چنین نتیجه می‌گیرد که نظریات علمی فعلی، حاصل توسعه و گسترش اصول متافیزیکی است و همین وضعیت در مورد فلسفه حقوق نیز صادق است.
به همین ترتیب، پراکندگی مباحث راجع به واقع‌گرایی در فلسفه عام، به فلسفه حقوق نیز کشیده شده است. در چنین وضعی است که شیوه طرح بحث و تحدید موضوع، در رساله‌ای از این دست اهمیتی ویژه می‌یابد. در نتیجه، در این رساله به عنوان روشی کلی، سعی شده تا نفوذ تمام مباحث راجع به واقع‌گرایی فلسفی، در فلسفه حقوق مورد بحث قرارگیرد و مطالب پراکنده ولی مرتبط با تدوینی جدید گردآوری و ارایه گردد. به بیان دیگر، هدف اعمال مفهوم فلسفی واقع‌گرایی در زمینه حقوق بوده و سعی شده تا شکل‌گیری اندیشه‌های حقوقی بر اساس مفاهیم فلسفی مربوط نشان داده شود.
وانگهی، مفاهیم فلسفی پس از ورود به قلمرو فلسفه حقوق، با توجه به خصوصیات مسایل حقوقی، چهره‌ای ویژه می‌یابد. چندانکه، در بحث از کلیات و مکتب واقع‌گرایی و نامگرایی در فلسفه عام، سخن بر سر وجود امور به طور کلی است و مثالهای فلاسفه به «اسب» و «صندلی» و پاره‌ای اشیای دیگر محدود می‌شود. لیکن، در مباحث مربوطه در فلسفه حقوق، سخن از قواعد کلی حقوق و وجود یا عدم وجود آن است. بحث واقع‌گرایی و ضد واقع‌گرایی نیز در فلسفه حقوق در قالب بحث «عینیت حقوق» مطرح گردیده است.
به همین ترتیب، به لحاظ ارتباطی که میان فلسفه عام و فلسفه حقوق وجود دارد، تلاش شده تا هرجا که لازم است، نخست سابقه بحث در فلسفه عام مطرح گردد و آنگاه مباحث مربوط به آن در فلسفه حقوق مورد بحث قرار گیرد. این وضعیت را بویژه در فصل نخست مشاهده
می‌کنیم که ابتدا سابقه مباحث هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و واقع‌گرایی در فلسفه عام طرح گردیده و سپس به نفوذ آن در فلسفه حقوق پرداخته شده است. فصل راجع به واقع‌گرایی
و ضد واقع‌گرایی نیز با بحث از سابقه امر در فلسفه عام آغاز گردیده است.
از سوی دیگر، فصل نخست رساله نیز به سه بخش «هستی‌شناسی» ، «معرفت‌شناسی»
و «واقع‌گرایی» تقسیم گردیده است؛ زیرا، اگر واقع‌گرایی را بگونه‌ای ساده به معنای
«گرایش به واقعیت» بدانیم، آنگاه تحقیق در باب «واقعیت» و «آنچه هست» گام نخست چنین تحقیقی است. پس از این بحث، نوبه به «شناخت» این واقعیت می‌رسد؛ بخش نخست، از مباحث هستی‌شناسی و بخش دوم، از مباحث معرفت‌شناسی است. به همین ترتیب، واقع‌گرایی نیز دارای سرشتی دوگانه است و با هر دو بحث ارتیاط نزدیک پیدا می‌کند.
در این رساله بیشتر تلاشها صرف آن شده تا مطالب پراکنده در قالبی منطقی ارایه گردد؛ همانگونه که گفته شد، اصطلاح «واقع‌گرایی» در فلسفه عام و در نتیجه در فلسفه حقوق، در معانی گوناگون و در هر معنا، در برابر اصطلاحی خاص به کار رفته است. به این ترتیب، سه فصل اصلی این رساله به سه معنای اصلی واقع‌گرایی که به ترتیب در برابر «نامگرایی» ،
«ضد واقع‌گرایی» و «آرمان‌گرایی» قرار می‌گیرد، اختصاص یافته است. همچنین سعی شده است تا با توجه به عنوان رساله، «واقع‌گرایی» محور اصلی تمام فصول باشد،‌ چندانکه در عنوان
هر فصل، واژه واقع‌گرایی تکرار شده و هر بار در برابر اصطلاحی به کار رفته است.
با اینکه «واقع‌گرایی» و اصطلاح مقابل آن،‌ «ایده‌آلیزم» دارای معانی گوناگون است، ولی نباید در این زمینه راه افراط پیمود؛ حقیقت این است که در مباحث واقع‌گرایی و ایده‌آلیزم در معانی گوناگون، قرابت و نقاط مشترک نیز بسیار دیده می‌شود. تلاش برای نشان دادن معانی گوناگون این اصطلاحات و در عین حال بیان قرابتهای موجود، بخش عمده مباحث این رساله را تشکیل می‌دهد...

فهرست منابع

منابع فارسی

1- امامی، دکتر سید حسن، حقوق مدنی، ‌جلد چهارم، ناشر: کتابفروشی اسلامیه، چاپ پنجم، 1368.
2- جعفری لنگرودی، دکتر محمد جعفر،‌ ترمینولوژی حقوق، ناشر: کتابخانه گنج دانش، چاپ چهارم، زمستان 1368.
3- شمس، دکتر عبدالله، آیین دادرسی مدنی، جلد دوم، نشر میزان، چاپ نخست، پاییز 1381.
4- صانعی، دکتر پرویز، حقوق و اجتماع، ‌انتشارات طرح نو، چاپ نخست،‌1381.
5- فروغی، دکتر محمدعلی، سیر حکمت در اروپا، به تصحیح امیر جلال الدین اعلم، نشر البرز، چاپ چهارم، سال 1383.
6- فیض، دکتر علیرضا، مبانی فقه واصول
7- کاتوزیان، دکتر ناصر، فلسفه حقوق، جلد نخست (تعریف و ماهیت حقوق)، شرکت سهامی انتشار، چاپ نخست 1380.
8- کاتوزیان، دکتر ناصر، فلسفه حقوق، جلد سوم (منطق حقوق)، شرکت سهامی انتشار، چاپ نخست 1377.
9- کاتوزیان، دکتر ناصر، حقوق خانواده، جلد دوم،‌ ناشر: شرکت انتشار، چاپ سوم، ‌1372.
10- محمدی، دکتر ابوالحسن، مبانی استنباط حقوق اسلامی، انتشارات دانشگاه تهران،‌چاپ هفتم، آبان 1370.
11- معین، دکتر محمد، فرهنگ فارسی، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، چاپ هشتم، 1371
12 – موحد، دکتر علیمحمد، در هوای حق و عدالت؛ از حقوق طبیعی تا حقوق بشر، چاپ دوم، سال 1381، نشر کارنامه.


منابع انگلیسی
کتابها:

1 – Allen, Carleton Kemp, Law in Making, 7th edition, Oxford, Clarendon Press, 1964.

2 - Bix, Brian H., Jurisprudence: Theory and Context, London, Sweet & Maxwell, 1996.

3 - Bodenheimer Edgar, Jurisprudence; The Philosophy and Method of the Law, revised edition, Harvard University Press, second printing, 1976, printed in the United State of America,

4 - Buffelan Lanore, Yvaine , Droit Civil, dixieme edition Armand-Colin ,(1997).

5 – Bunnin, Nicholas and Yu , Jiyuan, The Blackwell Dictionary of Western Philosophy, Blackwell Publishing, 2004,"Is/ought gap"

5 - Cairns, Huntington, Legal Philosophy from Plato to Hegel, The Johns Hopkins Press, Baltimore, 1949.

6 - Chisholm, Roderick M., Theory of Knowledge, Prentice-Hall, INC.Englewood Cliffs, N. J., 1966.

7 - James L. Christian, Philosophy; An Introduction to the Art of Wondering, eighth edition, Thomson/Wadworth, 2003.

8 - Dworkin, Ronald M. , Taking Rights seriously, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, (1978),

9 – Frank. Jerome, Law and the Modern Mind, Anchor Books edition, New York, 1963.

9 - M.D.A Freeman, Lloyd`s Introduction to Jurisprudence, Seventh Edition, Sweet & Maxwell, London.


11 - Harris, J.W. , Legal Philosophies, London, Butterworths, (1980)

12 - Kantorowicz, Herman, The Definition Of Law, edited by A. H Campbell, Cambridge University Press, 1958.

13 – Lloyd, Dennis, The Idea of Law, Macgibbon & Kee, 1966.

14 – McLeod, Ian, Legal Theory, Macmillian, 1999.

15 – Mounce, H. O., Hume`s Naturalism, Routledge, 1999, London and New York, p. 85.

16 - Olivier, Pierre J.J, Legal Fictions in Practice and Legal Science , Rotterdam University Press, 1975.

17 - Patterson, Dennis, Law and Truth, New York, Oxford University Press, 1996.

18 - Pound, Roscoe, An Introduction to the Philosophy of Law, Yale university press , New Haven , 1925.

19 - Ross, Alf, On Law and Justice, London……………………………

20 - Russell, Bertrand, The Problem of Universals, in "Russell on Metaphysics" Edited by Stephen Mumford , Routledge, London and New York, 2003

21 - Tebbit, Mark , Philosophy of Law; An Introduction, Routledge, London and New York. 2000.

22 - Thilly, Frank, Wood, Ledger, A History of Philosophy, Third edition, Holt, Rinehart and Winston, 1957.

23 - Vaihinger, Hans, The Philosophy of `As If `, transl. C. K Ogden, London, Routledge & Kegan Paul LTD, second edition, reprinted 1952.

24 - Velasquez, Manuel, Philosophy: A Text with Readings, Eighth Edition, wadworth/ Thomson Learning, 2002.

25 - Wacks, Raymond, Understanding Jurisprudence; An Introduction to Legal Theory, Oxford University Press, 2005.

مقاله‌ها:


1 - Bix, Brian H., "Natural Law: The Modern Tradition "in Oxford Handbook of Jurisprudence & Philosophy of Law, Oxford University Press, 2002.

2 - Bjarup, Jes , Legal Realism at The Turn of The Century, unpublished.

3 - Bjarup, Jes , Scepticism and Scandinavian Legal Realism,in "Properties of Law; Essays in Honor of Jim Harris, edit. Timothy Endicott, Joshua Getzler and Edwin Peel "Oxford University Press, 2006

4 - Cowan, Thomas A., Jurisprudence, in the Encyclopedia of Social Sciences, Vol. ?,

5 - Craig, Edward, Ontology , In Routledge Encyclopedia of Philosophy, vol.

6 - Craig, Edward, Realism and Antirealism, In Routledge Encyclopedia of philosophy, vol….,

7– Devitt, Michael, Scientific Realism, in Oxford Handbook of Contemporary Philosophy, edited by Frank Jackson and Michael Smith, Oxford University Press, 2005.

8 - Doyle, John P, Francisco Suarez, In Routledge Encyclopedia of Philosophy, Vol.

9 - Duxbury, Neil, Legal Realism, in Routledge Encyclopedia of Philosophy, (London and New York) 1998

10 - Endicott, Timothy , Law and Language, In Oxford Handbook of Jurisprudence & Philosophy of Law,

11 - Fine, Arthur ,"Scientific Realism and Antirealism" in Routledge Encyclopedia of Philosophy, Vol. 8.

12 - Ghirardi ,Olsen A. , Epistemology in Law , in "The Philosophy of Law, An Encyclopedia", editor:Christopher Berry Gray, Garland Publishing, INC. New York , 1999,Vol. 1, p. 261.

13 - Golding, Martin P. Performatives, and Promises in Karl Olivecrona`s Legal Theory, Ratio Juris, vol. 18, March 2005.

14 - Hagerstrom, Axel, On the Truth of Moral Ideas, transl. T. Mautner……

15 - Heal, Jane, Ludwig Josef Johann Wittgenstein, In Routledge Encyclopedia of Philosophy,Vol.

16 - Holmes, Oliver W. , The path of Law, Harvard Law Review 10 (1897).

17 - Jori, Mario, Legal Positivism, in Routledge Encyclopedia of Philosophy, vol. 5.

18 - Kramer, Mathew H. ,Oliver Wendell Holmes, In Routledge Encyclopedia of Philosophy, Vol….

198 – Moran, Dermot, Medieval Platonism, In Routledge Encyclopedia of Philosophy, Vol.

20 - Munro, Colin C. , The Swedish Missionary: Vilhelm Lundstedt, Juridical Review, The Journal of the Scottish Universities, 1981.

21 - Olivecrona, Karl, Realism and Idealism, New York University Law Review, Vol. 26, 1951.

22 - Sayre-McCord, Geoffrey, Moral Realism, in Oxford Handbook of Ethical Theory, edited by David Copp, Oxford University Press, 2006.

23 – Varga, Csaba, Ontology of Law, in "The Philosophy of Law, An Encyclopedia", editor:Christopher Berry Gray, Garland Publishing, INC. New York , 1999,Vol. 2.



منابع فرانسه



1 - Atias, Christian, Epistemologie Juridique, premiere edition, 2002, Dalloz, Paris.

2 - Atias, Christian , Philosophie Du Droit, Presses Universitaires de France, Premiere edition, 1999.

3 - Bergel, Jean-Louis Methodes Du Droit, Theorie Generale Du Droit, Deuxieme edition, Dalloz, 1989.

4 - Shakankiri, Mohamed El., La Philosophie Juridique de Jeremy Bentham, Paris, L.G.D.J, 1970.

5 - Pasquier, Claude Du, Introduction a la Theorie Generale et a la Philosophie du Droit, quatrieme edition, Delachaux et Niestle, Neuchatel / Suisse, (1967).

6 - Simon , Patrick, Le Droit Naturel ؛ Ses Amis Et Ses Ennemis, F. X De Guibert ,Paris, 2005.

7 - Stromholm S. et Vogel, H. H. , Le Realisme Scandinave dans la Philosophie du Droit, Paris, Librairie General Du Droit Et De Jurisprudence.

8 – Veitch, Scott - Christodoulidis, Emilios - Farmer, Lindsay, Jurisprudence; Themes and Concepts, Routledge. Cavendish, London and New York, 2007.

9 - Villey, Michel, Philosophie Du Droit , Quatrieme edition, Dalloz.


منابع عربی

1- مظفر، محمد رضا، اصول فقه، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، الطبعه السابعه، 1374.